Διαφυλάσσοντας την λειτουργία του εγκεφάλου με φυσικούς τρόπους
Ο εγκέφαλος είναι ένα από τα σημαντικότερα όργανα του ανθρώπινου σώματος. Νευροεκφυλιστικές παθήσεις όπως η νόσος του Parkinson, οι διαταραχές μνήμης, η άνοια (με γνωστότερη τη νόσο Alzheimer) και οι ήπιες γνωστικές διαταραχές βασανίζουν εκατοντάδες εκατομμύρια ηλικιωμένους και τις οικογένειές τους. Πολλοί άνθρωποι ακόμα και σε μικρότερες ηλικίες, βιώνουν καταστάσεις όπως δυσκολία συγκέντρωσης, αδυναμία σκέψης και ήπια απώλεια μνήμης. Η εγκεφαλική μας λειτουργία βάλλεται καθημερινά και εμφανίζει σημάδια φθοράς, όχι μόνο λόγω ηλικίας, αλλά και λόγω συνθηκών ζωής, διατροφής και περιβαλλοντικών τοξινών.
Γεννιέται λοιπόν το εύλογο ερώτημα, αν υπάρχουν κάποιες τροφές, ουσίες και δραστηριότητες, που μπορούν αποδεδειγμένα να προλαμβάνουν, να επιβραδύνουν ή ακόμα και να βελτιώνουν τα συμπτώματα φθοράς του μυαλού μας.
Στη βιβλιογραφία αναφέρονται διάφοροι φυσικοί, μη-φαρμακολογικοί τρόποι προάσπισης και βελτίωσης της νοητικής λειτουργίας, μεταξύ των οποίων και οι παρακάτω:
1. Αντιοξειδωτικά
Η διατροφή πλούσια σε αντιοξειδωτικές ουσίες, συμβάλλει στην βελτίωση της υγείας όλου του σώματος, αλλά και του εγκεφάλου. Φρούτα (όπως για παράδειγμα τα σταφύλια, οι φράουλες και τα μούρα), λαχανικά και ξηροί καρποί, (όπως τα καρύδια), μειώνοντας το οξειδωτικό στρες με τα συστατικά τους, μπορούν να βοηθήσουν τις νοητικες λειτουργίες και την κινητικότητα των ηλικιωμένων ανθρώπων. [1]
2. Διαλειμματική νηστεία
Η υπερφαγία αποτελεί παράγοντα κινδύνου για πολλές παθήσεις. Σύμφωνα με πολλούς ερευνητές, ο περιορισμός του χρονικού διαστήματος πρόσληψης τροφής (διαλειμματική νηστεία, intermittent fasting), μέσω ποικίλων μηχανισμών μπορεί να ελαττώσει και τη συχνότητα εμφάνισης, αλλά και την σοβαρότητα των νευροεκφυλιστικών παθήσεων στους ανθρώπους. [2] Άλλωστε, σύμφωνα με νεότερα δεδομένα, η ορμόνη ινσουλίνη, η έλλειψή της και η μειωμένη ευαισθησία σε αυτήν (insulin resistance) εμπλέκονται και στην εμφάνιση νευροεκφυλιστικών παθήσεων. Για το λόγο αυτό, πολλοί ερευνητές αποκαλούν τη νόσο Alzheimer “Σακχαρώδη Διαβήτη Τύπου 3” και αναφέρουν ότι παρεμβάσεις που ωφελούν τους διαβητικούς ασθενείς, ενδέχεται να είναι ωφέλιμες και για ασθενείς με νόσο Alzheimer. [3]
3. Ύπνος
Μελέτες δείχνουν ότι άτομα μέσης ηλικίας, τα οποία κοιμούνται λιγότερες από έξι ώρες τη νύχτα, εμφανίζουν περισσότερες δυσκολίες συγκέντρωσης και χαμηλότερη βαθμολογία σε νοητικά τέστ. [4] Ένας από τους λόγους, είναι ότι κατά την διάρκεια του ύπνου, ο εγκέφαλος απομακρύνει μεγάλο ποσοστό τοξικών πρωτεϊνών, όπως για παράδειγμα αυτές που ευθύνονται για τις βλάβες της νόσου Alzheimer. [5]
4. Ginkgo biloba
Μελέτες που έγιναν σε ανθρώπους έδειξαν ότι με τακτική χρήση το Ginkgo biloba, συμβάλλει στην βελτίωση της ψυχικής υγείας, της γνωστικής λειτουργίας, της κινητικότητας και της ποιότητας ζωής. [6] Το φυτό αυτό έχει φανεί εξαιρετικά χρήσιμο σε περιπτώσεις απώλειας μνήμης, σε ασθενείς με προβλήματα συγκέντρωσης, μειωμένης εγρήγορσης και άλλων νοητικών δυσλειτουργιών. [7-9]
5. Κουρκουμάς και άλλα τρόφιμα
Μελέτες στην Ασία και την Ινδία δείχνουν ότι η κατανάλωση μπαχαρικών και συγκεκριμένα, η κατανάλωση κουρκουμά (Curcuma longa) ή/και κάρυ (συνδυασμός μπαχαρικών μεταξύ των οποίων κουρκουμάς και τζίντζερ) μειώνουν την συχνότητα εμφάνισης της νόσου Alzheimer.
Υπάρχουν πολλές μελέτες, στις οποίες φαίνεται ότι η κουρκουμίνη (ένα από τα δραστικά συστατικά του κουρκουμά) συμβάλλει στην βελτίωση της νοητικής λειτουργίας ασθενών με νόσο Alzheimer. [10-13]
Τα στοιχεία δείχνουν ότι χαμηλές δόσεις κουρκουμά για μεγάλα χρονικά διαστήματα είναι πιο αποτελεσματικές και γι'αυτό συχνά προτείνεται η ενσωμάτωση του κουρκουμά στη διατροφή.
Η χρήση κουρκουμά μαζί με μαύρο πιπέρι, σε τροφές που περιέχουν και λιπαρά συστατικά (όπως το ελαιόλαδο ή το λάδι καρύδας), αυξάνει σημαντικά την βιοδιαθεσιμότητα των δραστικών συστατικών του. [14]
Ακόμα και μόνο του το πιπέρι (Piper nigrum) φάνηκε αποτελεσματικό στην πρόληψη της άνοιας και της νόσου Alzheimer σε πειραματόζωα. [15]
Το λάδι καρύδας (coconut oil, Cocos nucifera oil) [16] και [17], το τζίντζερ (ginger, Zingiber officinale) [18], τα μπαχαρικά όπως το πιπέρι, η κανέλα (Cinnamomum zeylanicum) και το σαφράν (Crocus sativus) [19], και καρποί φρούτων όπως το ρόδι (Punica granatum) [20] θεωρούνται επίσης ότι συμβάλλουν σημαντικά στην υγεία του εγκεφάλου.
6. Βιταμίνη D3, βιταμίνες του συμπλέγματος Β και ακόρεστα λιπαρά οξέα
Η 1α-25-διυδροξυ βιταμίνη D3 φαίνεται ότι δρα συνεργιστικά με τη χορήγηση κουρκουμινοειδών για την αντιμετώπιση της νόσου Alzheimer [21], ενώ τα υψηλότερα επίπεδα της βιταμίνης 25-υδροξυ-D3 σχετίζονται με μειωμένη συχνότητα εμφάνισης άνοιας και νευροεκφυλιστικών παθήσεων. H έλλειψη βιταμινών του συμπλέγματος Β έχει συσχετιστεί με την αύξηση της πιθανότητας εμφάνισης νευροεκφυλιστικών παθήσεων [22], [23]. Από την άλλη πλευρά, η χορήγηση βιταμινών του συμπλέγματος Β σε συνδυασμό με συστατικά των τροφών όπως κουρκουμίνη, πιπερίνη, επιγαλλοκατεχίνη, α-λιποϊκό οξύ, Ν-ακετυλoκυστεΐνη, βιταμίνη C και φολικό οξύ σε πειραματόζωα βελτίωσε τη νοητική λειτουργία και ελάττωσε την νευροπαθολογία της νόσου Alzheimer. [24]
Η κατανάλωση πολυακόρεστων [polyunsaturated fatty acids (PUFA)] και μονοακόρεστων λιπαρών οξέων [monounsaturated fatty acids (MUFA)] σχετίζεται με μειωμένη πιθανότητα ελάττωσης των νοητικών λειτουργιών. [25] Σε μια μελέτη που έγινε στην Ιταλία, η υψηλή πρόσληψη μονοακόρεστων και πολυακόρεστων λιπαρών σχετιζόταν σημαντικά με καλύτερη νοητική λειτουργία των ηλικιωμένων που συμμετείχαν στη μελέτη και παρακολουθήθηκαν για 8,5 χρόνια. [26]
7. Τσάι, κρασί και σοκολάτα
Τα οφέλη των φλαβονοειδών για την υγεία είναι πολυάριθμα. Η πρόσληψη τροφών πλούσιων σε φλαβονοειδή βελτιώνει μεταξύ άλλων και τη νοητική λειτουργία. Ερευνητές στη Νορβηγία, αφού μελέτησαν 2.031 άτομα ηλικίας 70-74 ετών κατέληξαν στο συμπέρασμα, ότι αυτοί που κατανάλωναν σοκολάτα, κρασί ή τσάι είχαν πολύ καλύτερα αποτελέσματα στα τεστ νοητικών λειτουργιών. Τα βέλτιστα αποτελέσματα ήταν εμφανή στα άτομα που κατανάλωναν και τα τρία τρόφιμα, σε ποσότητες 75-100ml ημερησίως για το κρασί και 10γρ για την σοκολάτα. [27]
Άλλες μελέτες δείχνουν ότι η ρεσβερατρόλη, που υπάρχει στο κρασί και στη σοκολάτα, συμβάλει στην εξουδετέρωση των τοξικών πρωτεϊνών που σχετίζονται με την νόσο Alzheimer. [28] Η ρεσβερατρόλη, η οποία εκτός από το κακάο και το κρασί, υπάρχει και σε διάφορες άλλες τροφές (όπως για παράδειγμα τα μούρα raspberries, blueberries, cranberries κ.α.) διαθέτει επίσης αντιμικροβιακές και αντιμυκητιασικές ιδιότητες.
Οι κατεχίνες και άλλα συστατικά του πράσινου τσαγιού έχουν αρχίσει να ελκύουν το ενδιαφέρον των ερευνητών μεταξύ άλλων και για την αντιμετώπιση νευροεκφυλιστικών παθήσεων [29]
8. Bacopa
Το φυτό Bacopa monnieri, [γνωστό και ως Μπακόπα του Μονιέ, μπράχμι ή μπράμι (brahmi), βότανο της χάριτος (herb of grace) ή αλλιώς υδροΰσσωπος (waterhyssop ή water hyssop)], χρησιμοποιείται στην Αυστραλία σαν ενισχυτικό της μνήμης σε ηλικιωμένους. Μελέτες σε ανθρώπους έδειξαν ότι η χρήση Bacopa σε υγιείς, ηλικιωμένους εθελοντές σχετίστηκε με βελτίωση της νοητικής λειτουργίας και της μνήμης. Παράλληλα, οι εθελοντές που λάμβαναν το φυτό εμφάνισαν ελάττωση του καρδιακού ρυθμού, της κατάθλιψης και του άγχους. [30-32] Οι επιδράσεις του Bacopa αποδίδονται εν μέρει στις σαπωνίνες, που περιέχει, αλλά και στην εμφάνιση αντιοξειδωτικής δράσης.
9. Προβιοτικά
Η δυσβίωση στο έντερο έχει συσχετιστεί με πληθώρα παθολογικών καταστάσεων, μεταξύ των οποίων είναι και οι νευροεκφυλιστικές παθήσεις, όπως η νόσος Parkinson, η νόσος Alzheimer και η σκλήρυνση κατά πλάκας. [33] Παλιότερες μελέτες σε πειραματόζωα, αλλά και πρόσφατες μελέτες σε ανθρώπους, δείχνουν ότι υπάρχει σχέση μεταξύ προβιοτικών και νοητικής λειτουργίας. Σε μια μελέτη 60 ασθενών με νόσο Alzheimer, η χορήγηση προβιοτικών για δώδεκα εβδομάδες επηρέασε θετικά τη νοητική λειτουργία και ορισμένους μεταβολικούς δείκτες των ασθενών. [34-35]
10. Σωματική Άσκηση
Πρόσφατες μελέτες δείχνουν ότι ένα σημαντικό ποσοστό περιπτώσεων άνοιας θα μπορούσαν να έχουν προληφθεί αυξάνοντας το επίπεδο σωματικής άσκησης. [36, 37] Συνεχώς προκύπτουν επιστημονικά στοιχεία, τα οποία αποδεικνύουν την σημασία της κίνησης και της σωματικής άσκησης στην πρόληψη και την επιβράδυνση της εμφάνισης προβλημάτων, που σχετίζονται με την άνοια. [36, 38] Είναι ευρέως γνωστό ότι άνθρωποι μεγαλύτερης ηλικίας, οι οποίοι είναι πιο δραστήριοι σωματικά, διατηρούν την νοητική τους λειτουργία για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. [37] Σε μια μεγάλη μετα-ανάλυση μελετών (33.816 ατόμων), τα υψηλότερα επίπεδα σωματικής άσκησης σχετίζονταν με σημαντική μείωση των πιθανοτήτων εμφάνισης άνοιας. [39]
Σε ανθρώπους, οι οποίοι έχουν ήδη διαγνωσθεί με άνοια, φαίνεται ότι η σωματική δραστηριότητα και η άσκηση μπορούν να βελτιώσουν την νοητική λειτουργία. Αυτό συμβαίνει για διάφορους λόγους. Καταρχήν, η σωματική δραστηριότητα και η άσκηση βελτιώνουν καταστάσεις, που σχετίζονται με το καρδιαγγειακό σύστημα και είναι συνδεδεμένες με μείωση της νοητικής λειτουργίας. Παραδείγματα τέτοιων καταστάσεων είναι ο σακχαρώδης διαβήτης, η υπέρταση, η δυσλιπιδαιμία και η παχυσαρκία. [40] Επιπλέον, υπάρχουν αναφορές ότι η σωματική δραστηριότητα/άσκηση αυξάνει την δημιουργία νευρώνων και την πλαστικότητα των νευρωνικών συνάψεων (neurogenesis & synaptic plasticity). Η αερόβια άσκηση σχετίζεται με την αύξηση του BDNF (brain-derived neurotrophic factor), ενός παράγοντα, ο οποίος μπορεί να διεγείρει την ανάπτυξη νευρωνικών κυττάρων και να διατηρήσει τους ήδη υπάρχοντες νευρώνες στην βέλτιστη κατάσταση. [42] Με την χρήση τεχνικών νευροαπεικόνισης (neuroimaging) προκύπτουν επιπρόσθετα αποδεικτικά στοιχεία για την επίδραση της σωματικής δραστηριότητας στην δομή και την λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου. [43-45] Η σωματική κίνηση και η άσκηση μπορούν μακροπρόθεσμα να επιδράσουν θετικά στην δομή του εγκεφάλου. [41]
11. Κοινωνικές συναναστροφές
Πριν από περίπου δύο δεκαετίες άρχισαν να αναφέρονται οι κοινωνικές συναναστροφές σαν πιθανός προστατευτικός παράγοντας έναντι της φθοράς της νοητικής λειτουργίας και της άνοιας. [46, 47] Μεταγενέστερα επιστημονικά δεδομένα φαίνεται να επιβεβαιώνουν τα αρχικά ευρήματα. [48-52]
Μελέτες διάρκειας άνω των 10 ετών έδειξαν ότι οι καλές κοινωνικές συναναστροφές επιδρούν προστατευτικά στην νοητική λειτουργία.
Πλέον υπάρχουν ισχυρά αποδεικτικά στοιχεία, τα οποία συσχετίζουν την κοινωνική απομόνωση με την εμφάνιση νευροεκφυλιστικών παθήσεων, όπως η άνοια. [36, 46-52]
12. Δημιουργικότητα
Η δημιουργικότητα και η έκφρασή της, εκτός από την βελτίωση της διάθεσης, σύμφωνα με επιστημονικά στοιχεία φαίνεται να επιδρά θετικά και στην νοητική λειτουργία. Την τελευταία δεκαετία έχουν δημοσιευτεί αρκετά στοιχεία σχετικά με την επίδραση της δημιουργικής έκφρασης σε ασθενείς με ήπια γνωστική διαταραχή (mild cognitive impairment, MCI) και σε άτομα με κίνδυνο εμφάνισης νόσου Alzheimer. [53-58]
Οι θετικές επιδράσεις της δημιουργικής έκφρασης στην δομή του εγκεφάλου σε μια πρόσφατη μελέτη μετρήθηκαν με την χρήση λειτουργικής απεικόνισης μαγνητικού συντονισμού (λειτουργική απεικόνιση μαγνητικού συντονισμού, functional magnetic resonance imaging, fMRI). [58] Δημιουργικές ομαδικές δραστηριότητες, όπως για παράδειγμα η αφήγηση ιστοριών και η δημιουργία εικόνων (ζωγραφική), επιπρόσθετα από το συναισθηματικό όφελος, φαίνεται να ενισχύουν την μνήμη και να βελτιώνουν τις δεξιότητες επικοινωνίας ηλικιωμένων ασθενών με νόσο Alzheimer ή άνοια. [53-58]
13. Κατοικίδια ζώα
Η φροντίδα ενός κατοικίδιου ζώου σύμφωνα με επιστημονικά στοιχεία, σχετίζεται με καλύτερη νοητική λειτουργία σε άτομα μεγαλύτερης ηλικίας. Οι ιδιοκτήτες σκύλων φαίνεται να έχουν βελτιωμένη κινητικότητα, ενώ οι ιδιοκτήτες γάτων έχουν καλύτερη προγνωση στην νοητική λειτουργία (λεκτική εκμάθηση και μνήμη). Η τακτική επαφή με ζώα έχει θετικές επιδράσεις στην υγεία, ακόμα και σε αυτούς που δεν είναι οι ιδιοκτήτες τους. [59]
Σε πρόσφατη δημοσίευση αναφέρεται ότι εντοπίστηκαν σημαντικές θετικές επιδράσεις των κατοικιδίων σε δραστηριότητες της καθημερινής ζωής (activities of daily living, ADL), στην εξέλιξη της νόσου (disease progression) και στα νευροψυχιατρικά συμπτώματα (neuropsychiatric symptoms, NPS) ασθενών με νόσο Alzheimer. [60]
14. Κηπουρική
Σε μια μελέτη στην Κορέα, ηλικιωμένοι άνω των 70 ετών συμμετείχαν στην δημιουργία ενός λαχανόκηπου, στο Πανεπιστήμιο Konkuk (Σεούλ, Νότια Κορέα). Οι δραστηριότητες που έκαναν ήταν χαμηλής-μεσαίας έντασης, είχαν διάρκεια είκοσι λεπτών (20') και περιλάμβαναν καθάρισμα, σκάψιμο, προσθήκη λιπάσματος, σκάλισμα, φύτευση/μεταφύτευση και πότισμα του κήπου. Στα ηλικιωμένα άτομα που συμμετείχαν στη μελέτη μετρήθηκαν τα επίπεδα παραγόντων ανάπτυξης εγκεφαλικών νεύρων (brain nerve growth factors), συμπεριλαμβανομένων των brain-derived neurotrophic factor (BDNF), vascular endothelial growth factor (VEGF) και platelet derived growth factor (PDGF). Τα επίπεδα των δύο εκ των τριών παραγόντων (BDNF και PDGF) βρέθηκαν σημαντικά αυξημένα μετά την δραστηριότητα της κηπουρικής. Στα συμπεράσματα, οι ερευνητές αναφέρουν ότι η μελέτη τους αποκάλυψε ένα πιθανό όφελος των δραστηριοτήτων κηπουρικής στην νοητική λειτουργία των ηλικιωμένων ατόμων. [61]
Σε αρκετές μελέτες αναφέρεται ότι η ενασχόληση με την κηπουρική είναι μια σημαντική, μη-φαρμακολογική μέθοδος, η οποία συμβάλει στην βελτίωση της ποιότητας ζωής, καθώς επιδρά θετικά στην διατήρηση και την βελτίωση της νοητικής λειτουργίας, της σωματικής δραστηριότητας και της ψυχολογίας. [62-65]
15. Θεραπευτικό άγγιγμα
Σε μια διπλά τυφλή μελέτη 65 ατόμων με άνοια, ηλικίας 67-93 ετών, διερευνήθηκε κατά πόσον το θεραπευτικό άγγιγμα (δύο φορές ημερησίως, για τρεις ημέρες, στον αυχένα και τους ώμους), βοηθά στην βελτίωση των συμπεριφορικών συμπτωμάτων της άνοιας (behavioral symptoms of dementia, BSD) και στη μείωση του άγχους (stress). Τα επίπεδα κορτιζόλης και η ανησυχία (restlessness) βελτιώθηκαν σημαντικά στην ομάδα των ηλικιωμένων, οι οποίοι έλαβαν το θεραπευτικό άγγιγμα. Τα ευρήματα της μελέτης δείχνουν ότι το θεραπευτικό άγγιγμα μπορεί να είναι μια αποτελεσματική, μη παρεμβατική, μη-φαρμακολογική μέθοδος για την αντιμετώπιση συμπτωμάτων όπως η ανησυχία και το άγχος, υγιών ατόμων, αλλά και ασθενών με άνοια. [66]
Η χρήση θεραπευτικού αγγίγματος για την αντιμετώπιση των συμπεριφορικών συμπτωμάτων σε ανοϊκούς ασθενείς υποστηρίζεται μεταξύ άλλων και από τα ευρήματα μιας τυχαιοποιημένης, διπλά-τυφλής μελέτης (randomized, double-blinded control trial), που δημοσιεύθηκε το 2022. [67] Επιπρόσθετα επιστημονικά στοιχεία δείχνουν ότι το θεραπευτικό άγγιγμα ωφελεί στη μείωση της σύγχυσης-αναστάτωσης (agitation) [68] και των συμπτωμάτων κατάθλιψης [69] σε ασθενείς με άνοια.
Σε κλινική μελέτη, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Psychogeriatrics, αναφέρεται ότι ο συνδυασμός θεραπευτικού αγγίγματος με την χρήση αρωματοθεραπείας, μπορεί να συμβάλλει και στην βελτίωση της νοητικής λειτουργίας, ιδιαίτερα σε ασθενείς με νόσο Alzheimer. Για την μελέτη αυτή, στις πρωινές θεραπευτικές συνεδρίες χρησιμοποιήθηκαν αιθέρια έλαια δενδρολίβανου και λεμονιού, ενώ οι απογευματινές θεραπείες περιλάμβαναν αιθέρια έλαια πορτοκαλιού και λεβάντας. [70]
16. Ανάγνωση-αφήγηση βιβλίων
Μια πρωτότυπη κλινική μελέτη με την συμμετοχή ατόμων άνω των 65 έγινε στο Τόκυο. Οι συμμετέχοντες στην μελέτη εκπαιδεύτηκαν από ειδικούς στο να επιλέγουν εικονογραφημένα βιβλία, να αποστηθίζουν ιστορίες, να παρουσιάζουν εικόνες, να έχουν καλή άρθρωση κατά την αφήγηση και να αφηγούνται με συναίσθημα. Κάθε μάθημα διαρκούσε περίπου δύο ώρες. Τα μαθήματα λάμβαναν χώρα μια φορά την εβδομάδα, για συνολικά δώδεκα εβδομάδες. Τα άτομα με ήπια γνωστική διαταραχή, τα οποία συμμετείχαν στην μελέτη, ανέπτυξαν υποσυνείδητα στρατηγικές απομνημόνευσης, με αποτέλεσμα να βελτιωθούν οι λεκτικές τους ικανότητες και η λειτουργικότητά τους. [71]
Τα ευρήματα επιβεβαιώνονται και από μια εξαιρετικά μεγάλη μελέτη παρατήρησης (longitudinal observational study). Η μελέτη, διάρκειας οκτώ ετών και 15.582 ατόμων άνω των 65 ετών, πραγματοποιήθηκε στο Hong Kong και δημοσιεύθηκε στο περιοδικό JAMA Psychiatry. Το βασικό της συμπέρασμα ήταν ότι η ενεργή συμμετοχή σε νοητικές δραστηριότητες, όπως η ανάγνωση (βιβλίων, περιοδικών, εφημερίδων) και τα παιχνίδια (όπως για παράδειγμα τα επιτραπέζια), ακόμα και σε μεγαλύτερες ηλικίες μπορούν να βοηθήσουν στην καθυστέρηση ή την πρόληψη της άνοιας. [72]
17. Μουσική
Σε μελέτη 298 ασθενών με νόσο Alzheimer, δημιουργήθηκαν τρεις ομάδες συμμετεχόντων: Μια ομάδα που τραγουδούσε, μια ομάδα που μελετούσε στίχους και μια ομάδα ελέγχου. Επί τρεις μήνες κάθε ομάδα δεχόταν διαφορετικές παρεμβάσεις. Όλοι οι συμμετέχοντες αξιολογήθηκαν κατά την έναρξη, στους τρεις και στους έξι μήνες. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η θεραπεία μέσω μουσικής ήταν αποτελεσματική στην βελτίωση της μνήμης και της ευφράδειας λόγου σε ασθενείς με ήπιου βαθμού νόσο Alzheimer, ενώ συνέβαλε στην ανακούφιση ψυχιατρικών συμπτωμάτων ασθενών με μέτριου βαθμού έως σοβαρή νόσο Alzheimer. [73]
Σε μια άλλη μελέτη ασθενών με άνοια, διάρκειας έξι εβδομάδων, κατά την διάρκεια της θεραπείας μέσω μουσικής παρατηρήθηκε: α) Μείωση των συμπτωμάτων σύγχυσης-αναστάτωσης (agitation) και ταραχής (disruptiveness) και β) Μείωση της ανάγκης αύξησης των δόσεων της φαρμακευτικής αγωγής των ανοϊκών ασθενών, για τον έλεγχο των συμπτωμάτων τους. [74] Σύμφωνα με μελέτη Cochrane του 2018, παρεμβάσεις με βάση τη μουσική πιθανότατα ελαττώνουν τα συμπτώματα κατάθλιψης και βελτιώνουν συνολικά τα συμπεριφορικά προβλήματα των ασθενών με άνοια. Επίσης ενδέχεται να βελτιώνουν την συναισθηματική ευημερία και την ποιότητα ζωής, ενώ παράλληλα μειώνουν το άγχος. [75]
Βελτίωση με την χρήση μουσικοθεραπείας στην νοητική λειτουργία, την σύγχυση, τις διαταραχές συμπεριφοράς και τα συμπτώματα κατάθλιψης ασθενών με άνοια αναφέρονται σε αρκετές δημοσιεύσεις. [76-78] Σημαντικές βελτιώσεις στην γλωσσική ευφράδεια και την μείωση των συμπτωμάτων άγχους, κατάθλιψης και απάθειας αναφέρονται και σε μια συστηματική επισκόπηση συνολικά 82 μελετών, που δημοσιεύτηκε το 2020. [79]
18. Χορός
Συνδυάζοντας τις θετικές επιδράσεις της μουσικής, της σωματικής άσκησης και των κοινωνικών συναναστροφών, ο χορός φαίνεται επίσης να συμβάλλει σημαντικά στην βελτίωση της νοητικής λειτουργίας.
Σε μια ανασκόπηση 12 μελετών, στις οποίες συμμετείχαν συνολικά 349 ασθενείς με νόσο Alzheimer, όπως ήταν αναμενόμενο, φάνηκε ότι ο χορός είχε θετική επίδραση στην κινητική και νοητική λειτουργία των ασθενών. Παράλληλα συνέβαλε θετικά στην ψυχολογία, την λειτουργικότητα και την ποιότητα ζωής των συμμετεχόντων. [80]
Σε άτομα με ήπια γνωστική διαταραχή φαίνεται ότι ο χορός είναι μια αποτελεσματική μη-φαρμακολογική, χαμηλού κόστους παρέμβαση, η οποία μπορεί να επιβραδύνει την επιδείνωση της νοητικής λειτουργίας. [81] Ένα ειδικό πρόγραμμα χορού με μορφή αερόβιας άσκησης φάνηκε να βελτιώνει την νοητική λειτουργία και ειδικότερα την επεισοδιακή μνήμη και την ταχύτητα επεξεργασίας, ενώ ταυτόχρονα συνέβαλε στην αύξηση της κοινωνικότητας των συμμετεχόντων με ήπια γνωστική διαταραχή. [82]
Οι αλλαγές του εγκεφάλου από τον χορό είναι δομικές και λειτουργικές. Στις δομικές αλλαγές περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων η αύξηση του όγκου και της πυκνότητας αρκετών περιοχών της φαιάς και της λευκής ουσίας του εγκεφάλου. Στις λειτουργικές αλλαγές αναφέρονται σημαντικές βελτιώσεις στην μνήμη, την προσοχή, την ισορροπία και την κοινωνικότητα. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, ο χορός συμπεριλαμβάνεται στις δραστηριότητες, οι οποίες συμβάλλουν σημαντικά στην βελτίωση της νευροπλαστικότητας. [83]
Επίλογος
Η σημασία της καλής εγκεφαλικής λειτουργίας είναι αδιαμφισβήτητη και η διαφύλαξή της είναι απαραίτητη για την ζωή. Στις μέρες μας τα προβλήματα συγκέντρωσης, οι διαταραχές μνήμης και τα σημάδια φθοράς του εγκεφάλου είναι εμφανή ακόμα και σε άτομα νεαρής ηλικίας. Κάθε άνθρωπος μπορεί να ενσωματώσει στον τρόπο ζωής του μεθόδους διαφύλαξης της σωματικής και νοητικής του λειτουργίας, μερικές από τις οποίες συνοπτικά αναφέρθηκαν παραπάνω. Τα επιστημονικά δεδομένα δείχνουν ότι ο εγκέφαλος πλάθεται καθ' όλη την διάρκεια ζωής ενός ατόμου και αρκετές περιοχές του μυαλού μας μπορούν να ενισχυθούν ακόμα και σε μεγάλες ηλικίες. [84] Η νευροπλαστικότητα (neuroplasticity) και η θεωρία νοητικής διατήρησης (cognitive reserve theory) επιβεβαιώνουν την γνωστή φράση του Σόλωνα “Γηράσκω δ' αεί πολλά διδασκόμενος” (ή πιο γνωστή ως “Γηράσκω αεί διδασκόμενος”), ότι δηλαδή ο άνθρωπος πρέπει και όταν γερνάει, να συνεχίζει να διδάσκεται και να μαθαίνει.
Βελτιώνοντας την πρόσληψη θρεπτικών συστατικών, αυξάνοντας την κινητικότητα, την δημιουργικότητα, την κοινωνικότητα και την νοητική λειτουργία όλων των ανθρώπων και ειδικότερα των ηλικιωμένων, θα είναι σε θέση να αυτοεξυπηρετούνται καλύτερα και να απολαμβάνουν τις χαρές της ζωής μέχρι τα βαθιά γεράματα. Διαφυλάσσοντας και φροντίζοντας καθημερινά τον οργανισμό μας, εξασφαλίζουμε την βέλτιστη λειτουργία του, για όσο το δυνατόν περισσότερο. Όταν υπάρχει διάθεση και προσπάθεια για την βελτίωση της σωματικής, της ψυχικής, της νοητικής και της πνευματικής μας υγείας, είναι πολύ πιθανό να πετύχουμε συνολικά μια καλύτερη ποιότητα ζωής.
Βιβλιογραφία
1. James A Joseph, Barbara Shukitt-Hale, Lauren M Willis, "Grape juice, berries, and walnuts affect brain aging and behavior." J Ethnopharmacol. 2008; 118(3):396-404. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19640963
2. Mattson MP, "Neuroprotective signaling and the aging brain: take away my food and let me run." Brain Res. 2000; 886(1-2):47-53. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11119686
3. Ahmed S, Mahmood Z, Zahid S. “Linking insulin with Alzheimer's disease: emergence as type III diabetes”. Neurol Sci. 2015; 36(10):1763-9. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26248483
4. Gildner ΤΕ, Liebert ΜΑ, Kowal P, Chatterji S, Snodgrass JJ. "Associations between Sleep Duration, Sleep Quality, and Cognitive Test Performance among Older Adults from Six Middle Income Countries: Results from the Study on Global Ageing and Adult Health (SAGE)." Journal of Clinical Sleep Medicine, 2014; 10(6):613-21 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24932140
5. Lulu X, Kang H, Xu Q, Chen MJ, Liao Y, Thiyagarajan M, O'Donnell J, Christensen DJ, Nicholson C, Iliff JJ, Takano T, Deane R, Nedergaard M. , "Sleep Drives Metabolite Clearance from the Adult Brain." Science 2013; 342 (6156): 373-377 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/24136970
6. Cieza A, Maier P, Poppel E. "Effects of Ginkgo biloba on mental functioning in healthy volunteers." Arch Med Res. 2003;34(5):373-81. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18611150
7. Clostre F. "Ginkgo biloba extract (EGb 761). State of knowledge in the dawn of the year 2000." Ann Pharm Fr. 1999; 57 Suppl1: 1S8-88. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10481350
8. Mazza M, Capuano A, Bria P, Mazza S. “Ginkgo biloba and donepezil: a comparison in the treatment of Alzheimer's dementia in a randomized placebo-controlled double-blind study.” Eur J Neurol. 2006; 13(9):981-5. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16930364
9. Napryeyenko O, Borzenko I, "Ginkgo biloba special extract in dementia with neuropsychiatric features. A randomised, placebo-controlled, double-blind clinical trial." Arzneimittelforschung. 2007; 57(1):4-11. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17341003
10. Pandav R, Belle SH, DeKosky ST. "Apolipoprotein E polymorphism and Alzheimer's disease: The Indo-US cross-national dementia study." Arch Neurol. 2000; 57:824–30. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/10867779
11. Ng TP, Chiam PC, Lee T, Chua HC, Lim L, Kua EH. "Curry consumption and cognitive function in the elderly." Am J Epidemiol. 2006; 164:898–906. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16870699
12. Zhang L, Fiala M, Cashman J, Sayre J, Espinosa A, Mahanian M, et al. "Curcuminoids enhance amyloid -beta uptake by macrophages of Alzheimer's disease patients." J Alzheimer's Dis. 2006; 10:1–7. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16988474
13. Yang F, Lim GP, Begum AN, Ubeda OJ, Simmons MR, Ambegaokar SS, et al. "Curcumin inhibits formation of amyloid beta oligomers and fibrils, binds plaques, and reduces amyloid in vivo." J Biol Chem. 2005; 280:5892–901. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15590663
14. Panahi Y, Hosseini MS, Khalili N, Naimi E, Majeed M, Sahebkar A. “Antioxidant and anti-inflammatory effects of curcuminoid-piperine combination in subjects with metabolic syndrome: A randomized controlled trial and an updated meta-analysis”. Clin Nutr. 2015; 34(6):1101-8. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25618800
15. Subedee L, Suresh RN, Mk J, Hl K, Am S, Vh P. “Preventive role of Indian black pepper in animal models of Alzheimer's disease”. J Clin Diagn Res. 2015; 9(4):FF01-4 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26023568
16. Hu Yang I, De la Rubia Ortí JE, Selvi Sabater P, Sancho Castillo S, Rochina MJ, Manresa Ramón N, Montoya-Castilla I. “Coconut oil: Non-alternative drug treatment against Alzheimer's Disease”. Nutr Hosp. 2015 Dec 1;32(6):2822-7 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26667739
17. Reger MA, Henderson ST, Hale C, Cholerton B, Baker LD, Watson GS, Hyde K, Chapman D, Craft S. “Effects of beta-hydroxybutyrate on cognition in memory-impaired adults”. Neurobiol Aging. 2004 Mar;25(3):311-4. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15123336
18. Zeng GF, Zong SH, Zhang ZY, Fu SW, Li KK, Fang Y, Lu L, Xiao DQ. “The Role of 6-Gingerol on Inhibiting Amyloid β Protein-Induced Apoptosis in PC12 Cells”. Rejuvenation Res. 2015; 18(5):413-21. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25811848
19. Mirmosayyeb O, Tanhaei A, Sohrabi HR, Martins RN, Tanhaei M, Amin Najafi M, Safaei A, and Meamar R. “Possible Role of Common Spices as a Preventive and Therapeutic Agent for Alzheimer's Disease”. Int J Prev Med. 2017; 8: 5. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5320868
20. Liu W, Ma H, Frost L, Yuan T, Dain JA, Seeram NP. “Pomegranate phenolics inhibit formation of advanced glycation endproducts by scavenging reactive carbonyl species”. Food Funct. 2014; 5(11):2996-3004. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25233108
21. Masoumi A, Goldenson B, Ghirmai S, Avagyan H, Zaghi J, Abel K, Zheng X, Espinosa-Jeffrey A, Mahanian M, Liu PT, Hewison M, Mizwickie M, Cashman J, Fiala M. “1alpha,25-dihydroxyvitamin D3 interacts with curcuminoids to stimulate amyloid-beta clearance by macrophages of Alzheimer's disease patients”. J Alzheimers Dis. 2009; 17(3):703-17. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19433889
22. Madsen SK, Rajagopalan P, Joshi SH, Toga AW, Thompson PM; Alzheimer's Disease Neuroimaging Initiative (ADNI). “Higher homocysteine associated with thinner cortical gray matter in 803 participants from the Alzheimer's Disease Neuroimaging Initiative”. Neurobiol Aging. 2015; 36 Suppl 1:S203-10. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25444607
23. De Jager CA et al, "Cognitive and clinical outcomes of homocysteine-lowering B-vitamin treatment in mild cognitive impairment: a randomized controlled trial." Int J Geriatr Psychiatry. 2012; 27(6):592-600. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21780182
24. Parachikova A, Green KN, Hendrix C, LaFerla FM. “Formulation of a medical food cocktail for Alzheimer's disease: beneficial effects on cognition and neuropathology in a mouse model of the disease”. PLoS One. 2010; 5(11):e14015. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21103342
25. Solfrizzi V, D'Introno A, Colacicco AM, Capurso C, Del Parigi A, Capurso S, Gadaleta A, Capurso A, Panza F. “Dietary fatty acids intake: possible role in cognitive decline and dementia”. Exp Gerontol. 2005; 40(4):257-70. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/15820606
26. Solfrizzi V, Colacicco AM, D'Introno A, Capurso C, Torres F, Rizzo C, Capurso A, Panza F. “Dietary intake of unsaturated fatty acids and age-related cognitive decline: a 8.5-year follow-up of the Italian Longitudinal Study on Aging. Neurobiol Aging”. 2006; 27(11):1694-704. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16256248
27. Nurk E, Refsum H, Drevon CA, Tell GS, Nygaard HA, Engedal K, Smith AD. "Intake of flavonoid-rich wine, tea, and chocolate by elderly men and women is associated with better cognitive test performance." J Nutr. 2009; 139(1):120-7. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/19056649
28. Ali Reza A. Ladiwala et al, "Resveratrol selectively remodels soluble oligomers and fibrils of amyloid aβ into off-pathway conformers." J Biol Chem. 2010 Jul 30;285(31):24228-37 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/20511235
29. Polito CA, Cai ZY, Shi YL, Li XM, Yang R, Shi M, Li QS, Ma SC, Xiang LP, Wang KR, Ye JH, Lu JL, Zheng XQ, Liang YR “Association of Tea Consumption with Risk of Alzheimer's Disease and Anti-Beta-Amyloid Effects of Tea”. Nutrients. 2018; 10(5). pii: E655 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/29789466
30. Calabrese C, Gregory WL, Leo M, Kraemer D, Bone K, Oken B. "Effects of a standardized Bacopa monnieri extract on cognitive performance, anxiety, and depression in the elderly: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial." J Altern Complement Med. 2008; 14(6):707-13. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/18611150
31. Stough C. Lloyd J, Clarke J, Downey LA, Hutchison CW, Rodgers T, Nathan PJ. “The chronic effects of an extract of Bacopa monniera (Brahmi) on cognitive function in healthy human subjects”. Psychopharmacology. 2001; 156:481–484. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/11498727
32. Roodenrys S. Booth D. Bulzomi S, et al. "Chronic effects of Brahmi (Bacopa monniera) on human memory." Neuropsychopharmacology. 2002; 27:279–281. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/12093601
33. Roy Sarkar S, Banerjee S. Gut microbiota in neurodegenerative disorders. J Neuroimmunol. 2019. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30658292/
34. Akbari E, Asemi Z, Daneshvar Kakhaki R, Bahmani F, Kouchaki E, Tamtaji OR, Hamidi GA, Salami M. “Effect of Probiotic Supplementation on Cognitive Function and Metabolic Status in Alzheimer's Disease: A Randomized, Double-Blind and Controlled Trial.” Front Aging Neurosci. 2016; 8:256. eCollection 2016.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27891089/
35. Tamtaji OR, Heidari-Soureshjani R, Mirhosseini N, Kouchaki E, Bahmani F, Aghadavod E, Tajabadi-Ebrahimi M, Asemi Z. “Probiotic and selenium co-supplementation, and the effects on clinical, metabolic and genetic status in Alzheimer's disease: A randomized, double-blind, controlled trial.” Clin Nutr. 2018; pii: S0261-5614(18)32572-X https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30642737/
36. Dominguez LJ, Veronese N, Vernuccio L, Catanese G, Inzerillo F, Salemi G, Barbagallo M. Nutrition, Physical Activity, and Other Lifestyle Factors in the Prevention of Cognitive Decline and Dementia. Nutrients. 2021 Nov 15;13(11):4080. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34836334/
37. Livingston G, Sommerlad A, Orgeta V, Costafreda SG, Huntley J, Ames D, Ballard C, Banerjee S, Burns A, Cohen-Mansfield J, Cooper C, Fox N, Gitlin LN, Howard R, Kales HC, Larson EB, Ritchie K, Rockwood K, Sampson EL, Samus Q, Schneider LS, Selbæk G, Teri L, Mukadam N. Dementia prevention, intervention, and care. Lancet. 2017 Dec 16;390(10113):2673-2734. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28735855/
38. Vancampfort D, Solmi M, Firth J, Vandenbulcke M, Stubbs B. The Impact of Pharmacologic and Nonpharmacologic Interventions to Improve Physical Health Outcomes in People With Dementia: A Meta-Review of Meta-Analyses of Randomized Controlled Trials. J Am Med Dir Assoc. 2020 Oct;21(10):1410-1414.e2. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32085951/
39. Sofi F, Valecchi D, Bacci D, Abbate R, Gensini GF, Casini A, Macchi C. Physical activity and risk of cognitive decline: a meta-analysis of prospective studies. J Intern Med. 2011 Jan;269(1):107-17. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20831630/
40. de la Torre JC. Cardiovascular risk factors promote brain hypoperfusion leading to cognitive decline and dementia. Cardiovasc Psychiatry Neurol. 2012;2012:367516. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23243502/
41. Valenzuela PL, Castillo-García A, Morales JS, de la Villa P, Hampel H, Emanuele E, Lista S, Lucia A. Exercise benefits on Alzheimer's disease: State-of-the-science. Ageing Res Rev. 2020 Sep;62:101108. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32561386/
42. Currie J, Ramsbottom R, Ludlow H, Nevill A, Gilder M. Cardio-respiratory fitness, habitual physical activity and serum brain derived neurotrophic factor (BDNF) in men and women. Neurosci Lett. 2009 Feb 20;451(2):152-5. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19133315/
43. Chen LZ, Yuan X, Zhang Y, Zhang S, Zou L, Yang L, Chang YK, Xia Q, Wang Y, Wei GX. Brain Functional Specialization Is Enhanced Among Tai Chi Chuan Practitioners. Arch Phys Med Rehabil. 2020 Jul;101(7):1176-1182. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32109436/
44. Lautenschlager NT, Cox K, Cyarto EV. The influence of exercise on brain aging and dementia. Biochim Biophys Acta. 2012 Mar;1822(3):474-81. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21810472/
45. Yue C, Zou L, Mei J, Moore D, Herold F, Müller P, Yu Q, Liu Y, Lin J, Tao Y, Loprinzi P, Zhang Z. Tai Chi Training Evokes Significant Changes in Brain White Matter Network in Older Women. Healthcare (Basel). 2020 Mar 9;8(1):57. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7151065/
46. Fratiglioni L, Paillard-Borg S, Winblad B. An active and socially integrated lifestyle in late life might protect against dementia. Lancet Neurol. 2004 Jun;3(6):343-53. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15157849/
47. Fratiglioni L, Wang HX, Ericsson K, Maytan M, Winblad B. Influence of social network on occurrence of dementia: a community-based longitudinal study. Lancet. 2000 Apr 15;355(9212):1315-9. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10776744/
48. Bennett DA, Arnold SE, Valenzuela MJ, Brayne C, Schneider JA. Cognitive and social lifestyle: links with neuropathology and cognition in late life. Acta Neuropathol. 2014 Jan;127(1):137-50. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4054865/
49. Bennett DA, Schneider JA, Tang Y, Arnold SE, Wilson RS. The effect of social networks on the relation between Alzheimer's disease pathology and level of cognitive function in old people: a longitudinal cohort study. Lancet Neurol. 2006 May;5(5):406-12. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16632311/
50. Grande G, Vetrano DL, Cova I, Pomati S, Mattavelli D, Maggiore L, Cucumo V, Ghiretti R, Vanacore N, Mariani C, Rizzuto D. Living Alone and Dementia Incidence: A Clinical-Based Study in People With Mild Cognitive Impairment. J Geriatr Psychiatry Neurol. 2018 May;31(3):107-113. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29739278/
51. Kuiper JS, Zuidersma M, Oude Voshaar RC, Zuidema SU, van den Heuvel ER, Stolk RP, Smidt N. Social relationships and risk of dementia: A systematic review and meta-analysis of longitudinal cohort studies. Ageing Res Rev. 2015 Jul;22:39-57. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25956016/
52. Penninkilampi R, Casey AN, Singh MF, Brodaty H. The Association between Social Engagement, Loneliness, and Risk of Dementia: A Systematic Review and Meta-Analysis. J Alzheimers Dis. 2018;66(4):1619-1633. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30452410/
53. Hydén LC. Storytelling in dementia: embodiment as a resource. Dementia (London). 2013 May;12(3):359-67. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24336858/
54.George DR, Houser WS. "I'm a storyteller!": Exploring the benefits of TimeSlips creative expression program at a nursing home. Am J Alzheimers Dis Other Demen. 2014 Dec;29(8):678-84. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24946783/
55. Houser WS, George DR, Chinchilli VM. Impact of TimeSlips creative expression program on behavioral symptoms and psychotropic medication use in persons with dementia in long-term care: a cluster-randomized pilot study. Am J Geriatr Psychiatry. 2014 Apr;22(4):337-40. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23602304/
56. Zhao J, Li H, Lin R, Wei Y, Yang A. Effects of creative expression therapy for older adults with mild cognitive impairment at risk of Alzheimer's disease: a randomized controlled clinical trial. Clin Interv Aging. 2018 Jul 24;13:1313-1320. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6063252/
57. Zhao J, Li H, Lin R, Xie M, Wang Y, Chen H. Effects of creative expression program on the event-related potential and task reaction time of elderly with mild cognitive impairment. Int J Nurs Sci. 2020 Dec 14;8(1):38-42. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33575443/
58. Zhao J, Cai W, Su J, Lin R, Ma M, Li H. The effect of creative expression program in neurocognitive networks performance measured by task and resting-state functional MRI. Int Psychogeriatr. 2022 May 16:1-10. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35575053/
59. Friedmann E, Gee NR, Simonsick EM, Studenski S, Resnick B, Barr E, Kitner-Triolo M, Hackney A. Pet Ownership Patterns and Successful Aging Outcomes in Community Dwelling Older Adults. Front Vet Sci. 2020 Jun 25;7:293. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32671105/
60. Rusanen M, Selander T, Kärkkäinen V, Koivisto A. The Positive Effects of Pet Ownership on Alzheimer's Disease. J Alzheimers Dis. 2021;84(4):1669-1675. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34719492/
61. Park SA, Lee AY, Park HG, Lee WL. Benefits of Gardening Activities for Cognitive Function According to Measurement of Brain Nerve Growth Factor Levels. Int J Environ Res Public Health. 2019 Mar 2;16(5):760. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30832372/
62. Park SA, Son SY, Lee AY, Park HG, Lee WL, Lee CH. Metabolite Profiling Revealed That a Gardening Activity Program Improves Cognitive Ability Correlated with BDNF Levels and Serotonin Metabolism in the Elderly. Int J Environ Res Public Health. 2020 Jan 15;17(2):541. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31952145/
63. Ng KST, Sia A, Ng MKW, Tan CTY, Chan HY, Tan CH, Rawtaer I, Feng L, Mahendran R, Larbi A, Kua EH, Ho RCM. Effects of Horticultural Therapy on Asian Older Adults: A Randomized Controlled Trial. Int J Environ Res Public Health. 2018 Aug 9;15(8):1705. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30096932/
64. Makizako H, Tsutsumimoto K, Doi T, Hotta R, Nakakubo S, Liu-Ambrose T, Shimada H. Effects of exercise and horticultural intervention on the brain and mental health in older adults with depressive symptoms and memory problems: study protocol for a randomized controlled trial [UMIN000018547]. Trials. 2015 Nov 4;16:499. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26537979/
65. Tseng WS, Ma YC, Wong WK, Yeh YT, Wang WI, Cheng SH. An Indoor Gardening Planting Table Game Design to Improve the Cognitive Performance of the Elderly with Mild and Moderate Dementia. Int J Environ Res Public Health. 2020 Feb 25;17(5):1483.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32106583/
66. Woods DL, Beck C, Sinha K. The effect of therapeutic touch on behavioral symptoms and cortisol in persons with dementia. Forsch Komplementmed. 2009 Jun;16(3):181-9. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19657203/
67. Senderovich H, Gardner S, Berall A, Shultz R, Grant B, Santaguida V. Therapeutic Touch in the Management of Responsive Behaviors in Patients with Dementia. Dement Geriatr Cogn Disord. 2022;51(2):142-149. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35340008/
68. Kumarappah A, Senderovich H. Therapeutic Touch in the Management of Responsive Behavior in Patients With Dementia. Adv Mind Body Med. 2016 Fall;30(4):8-13. PMID: 27925607. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27925607/
69. Watt JA, Goodarzi Z, Veroniki AA, Nincic V, Khan PA, Ghassemi M, Lai Y, Treister V, Thompson Y, Schneider R, Tricco AC, Straus SE. Comparative efficacy of interventions for reducing symptoms of depression in people with dementia: systematic review and network meta-analysis. BMJ. 2021 Mar 24;372:n532. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33762262/
70. Jimbo D, Kimura Y, Taniguchi M, Inoue M, Urakami K. Effect of aromatherapy on patients with Alzheimer's disease. Psychogeriatrics. 2009 Dec;9(4):173-9. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20377818/
71. Suzuki H, Kuraoka M, Yasunaga M, Nonaka K, Sakurai R, Takeuchi R, Murayama Y, Ohba H, Fujiwara Y. Cognitive intervention through a training program for picture book reading in community-dwelling older adults: a randomized controlled trial. BMC Geriatr. 2014 Nov 21;14:122. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25416537/
72. Lee ATC, Richards M, Chan WC, Chiu HFK, Lee RSY, Lam LCW. Association of Daily Intellectual Activities With Lower Risk of Incident Dementia Among Older Chinese Adults. JAMA Psychiatry. 2018 Jul 1;75(7):697-703. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29847678/
73. Lyu J, Zhang J, Mu H, Li W, Champ M, Xiong Q, Gao T, Xie L, Jin W, Yang W, Cui M, Gao M, Li M. The Effects of Music Therapy on Cognition, Psychiatric Symptoms, and Activities of Daily Living in Patients with Alzheimer's Disease. J Alzheimers Dis. 2018; 64(4):1347-1358. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29991131/
74. Ridder HM, Stige B, Qvale LG, Gold C. Individual music therapy for agitation in dementia: an exploratory randomized controlled trial. Aging Ment Health. 2013;17(6):667-78. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23621805/
75. van der Steen JT, Smaling HJ, van der Wouden JC, Bruinsma MS, Scholten RJ, Vink AC. Music-based therapeutic interventions for people with dementia. Cochrane Database Syst Rev. 2018 Jul 23;7(7):CD003477. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30033623/
76. Moreno-Morales C, Calero R, Moreno-Morales P, Pintado C. Music Therapy in the Treatment of Dementia: A Systematic Review and Meta-Analysis. Front Med (Lausanne). 2020 May 19;7:160. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32509790/
77. Pedersen SKA, Andersen PN, Lugo RG, Andreassen M, Sütterlin S. Effects of Music on Agitation in Dementia: A Meta-Analysis. Front Psychol. 2017 May 16;8:742. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28559865/
78. Zhang Y, Cai J, An L, Hui F, Ren T, Ma H, Zhao Q. Does music therapy enhance behavioral and cognitive function in elderly dementia patients? A systematic review and meta-analysis. Ageing Res Rev. 2017 May;35:1-11. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28025173/
79. Lam HL, Li WTV, Laher I, Wong RY. Effects of Music Therapy on Patients with Dementia-A Systematic Review. Geriatrics (Basel). 2020 Sep 25;5(4):62. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32992767/
80. Ruiz-Muelle A, López-Rodríguez MM. Dance for People with Alzheimer's Disease: A Systematic Review. Curr Alzheimer Res. 2019;16(10):919-933. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31345149/
81.Wu VX, Chi Y, Lee JK, Goh HS, Chen DYM, Haugan G, Chao FFT, Klainin-Yobas P. The effect of dance interventions on cognition, neuroplasticity, physical function, depression, and quality of life for older adults with mild cognitive impairment: A systematic review and meta-analysis. Int J Nurs Stud. 2021 Oct;122:104025. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34298320/
82. Zhu Y, Wu H, Qi M, Wang S, Zhang Q, Zhou L, Wang S, Wang W, Wu T, Xiao M, Yang S, Chen H, Zhang L, Zhang KC, Ma J, Wang T. Effects of a specially designed aerobic dance routine on mild cognitive impairment. Clin Interv Aging. 2018 Sep 11;13:1691-1700. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30237705/
83. Teixeira-Machado L, Arida RM, de Jesus Mari J. Dance for neuroplasticity: A descriptive systematic review. Neurosci Biobehav Rev. 2019 Jan;96:232-240. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30543905/
84. Richards M, Deary IJ. A life course approach to cognitive reserve: a model for cognitive aging and development? Ann Neurol. 2005 Oct;58(4):617-22. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16178025/
Η αναδημοσίευση επιτρέπεται κατόπιν αναφοράς του πηγαίου συνδέσμου https://giannioti.gr/articles/health/διαφυλάσσοντας-τη-λειτουργία-του-εγκεφάλου-με-φυσικούς-τρόπους.html
Κωνσταντίνα Γιαννιώτη
Είμαι η Κωνσταντίνα Γιαννιώτη.
Σύζυγος, μητέρα δύο παιδιών, Φαρμακοποιός, Διεθνώς Πιστοποιημένη Σύμβουλος Γαλουχίας IBCLC, Διεθνής Συνεργάτιδα της APILAM (e-Lactancia.org) και Εθελοντρια Σύμβουλος Θηλασμού του Συνδέσμου Θηλασμού Ελλάδος - La Leche League Greece / La Leche League International.
Γεννήθηκα και μεγάλωσα στη Ζάκυνθο. Απολαμβάνω τη μουσική, τη συντροφιά, τα βιβλία και τη συγγραφή. Είμαι ανήσυχο πνεύμα. Μου αρέσει να δημιουργώ, να κινούμαι και να ταξιδεύω. Αγαπώ τους ανθρώπους, τα ζώα και τη φύση. Χαίρομαι να συνδυάζω και να χρησιμοποιώ γνώσεις, δεξιότητες και εμπειρίες, για το καλό όλων.
Ευχαριστώ για τον χρόνο, που αφιερώνετε στον ιστοχώρο μου.
Καλή περιήγηση!
.png)
